Vardiyalı çalışma sağlık çalışanlarını olumsuz etkiliyor
Vardiyalı çalışma yüzyıllar boyunca var olmuş ve elektriğin icadından sonra endüstriyel devrimle daha da yaygın hale gelmiştir. Yakın zamanlarda ise vardiyalı çalışma, modern iletişimin hızla ilerlemesi ve küresel ekonomilerin gelişmesinin bir sonucu olarak, çalışma ve sosyal hayatın daha yaygın bir parçası olmuştur.
Bu çalışma sistemi, genellikle sanayileşmiş ülkelerdeki iş gücünün yaklaşık %20 ila %25’ini kapsar. Bu çalışma oranı gittikçe artmaktadır. Avrupa birliği ülkelerinde 2005 ve 2010 yıllarında %17 olan vardiyalı çalışma oranı 2015 yılında %21’e yükselmiştir. Vardiyalı çalışma oranları ülkelere göre değişmekte olup, Amerika’da %38 olan vardiyalı çalışma oranı, ülkemizde %11 olarak saptanmıştır. Vardiyalı çalışma sıklığı sektörlere göre değerlendirildiğinde ise en sık sağlık sektöründe (%40) vardiyalı çalışma vardır. Bu sektörü ulaşım (%33) ve sanayi (%28) sektörleri takip etmektedir.
Vardiyalı çalışma ve Tıbbi Hastalıklar
Değişken saatlerde çalışmanın sağlık üzerindeki etkilerine ilişkin araştırmalarda; gastrit, ülser, hipertansiyon, koroner kalp hastalıkları, derin ven trombozu ve venöz yetmezlik, meme kanseri, kolon kanseri, diyabetes mellitus, metabolik bozukluklar, depresyon, uyku bozukluğu gibi hastalıkların görülme riskini arttırdığı bildirilmektedir. Tüm bunların sonucu olarak biyopsikososyal bir varlık olan insanın tükenmişlik içine girdiği ve yaşam kalitesinin azaldığı gösterilmiştir.
Vardiyalı çalışma ve Ruh Sağlığı
Uyku düzenlemesinden sorumlu olan ve antioksidan etki gösterdiği kanıtlanan melatonin hormonunu ışık varlığında salgılanmamakta ve homeostazis bozulmaktadır. Yapılan çalışmalarda vardiyalı çalışma sisteminin, REM ve NREM ikinci evre uyku dönemlerindeki değişmeler sonucunca uyku kalitesinin bozulduğu bildirilmiştir (Uyku sağlığına yönelik öneriler). Bununla birlikte uyku bozukluklarının kronik yorgunluğa, bellek ve dikkat zayıflıklarına ve başta depresyon olmak üzere ruhsal bozukluklara neden olduğu bilinmektedir.
Araştırmalar, ileri yaşta olan vardiyalı çalışanların, genç çalışanlara göre uyku kalitesinin daha düşük olduğunu,
değişen dönüşümlü vardiyalı çalışmanın gerekliliklerine uyum sağlamakta zorlandıklarını ve gün ışığındaki faz değişikliklerine daha az tepki verdiklerini göstermektedir. Vardiyalı çalışma sisteminden etkilenen popülasyonda birisi ileri yaşta olan çalışanlar iken, bir diğer grup ise kadın çalışanlardır. Vardiyalı çalışan kadınlarda gündüz uykusunun daha fazla görüldüğü ve ek psikolojik belirtilerin daha sık rastlandığı belirtmektedir.
Vardiyalı çalışmanın sağlık çalışanlarının ruh sağlığına etkisi
Büyük bir kısmı kadın çalışanlardan oluşan hemşirelik mesleğinde, bu çalışma sisteminin birçok psikiyatrik bozukluğu tetiklediği gösterilmiştir. Başta uyku bozuklukları ve depresyon olmak üzere somatizasyon, anksiyete ve sosyal işlev bozuklukları bu psikiyatrik bozukluklardan bazılarıdır.
Ülkemizde yapılan bir çalışmada, vardiyalı çalışan hemşirelerde somatizasyon, obsesif-kompulsif belirtiler, kişiler arası duyarlılık, kaygı ve paranoid düşüncenin daha yüksek olduğunu, yaşam kalitelerinin ise daha düşük olduğunu belirtmişlerdir.
Sağlık çalışanlarda ruhsal durumu etkileyen önemli faktörlerde birisi bu çalışma sistemi iken, bununla birlikte uyku bozukluğu, algıladığı stres, çalışma yoğunluğu, mesleğindeki çalışma yılı, tükenmişlik, mesleğinden aldığı doyum gibi birçok önemli faktörde vardır. Bu faktörler birbirinden bağımsız değildir. Örneğin, uyku bozukluğu depresyon ve anksiyete bozukluklarına eğilimi arttırmaktadır. Depresif ve kaygılı bir bireyin ise meslek doyumu azalmakta ve tükenmişliği artmaktadır. Sonuç olarak da yaşam kalitesi etkilenmektedir. Bu faktörlerin birisinin kötüleşmesi zincirleme olarak bir diğer faktörü kötüleştireceği gibi, düzelme görülen bir faktör de diğer faktörlerin düzelmesine olumlu katkı sağlayacaktır.
Bahadır Geniş
Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hekimi
Kocaeli Üniversitesi
İzmit/Kocaeli
